Mamatay ang Binisaya? Pag-sure Mo Uy!

Mahimuot baya sad ta sa ubang mga Bisayista, labina nang naa sa unibersidad. Pirmi lang ni sila manghadlok ba.

Paminawa gud si Dr. Madrileña de la Cerna, direktor sa Central Visayas Studies Center sa Unibersidad sa Pilipinas (UP). Niya pa, ang Binisaya dili kuno angay nga sagulan og Iningles kun kita mag-estorya. Si Dr. Francisco Nemenzo, kanhi presidente sa UP, nagtoo sad nga ang Binisaya mamatay kun ang mga tawo, ilabina ang mga batan-on, dili na mogamit niini.

Lisod lagi ning naa ta matiguwang sa upat ka suok sa unibersidad. Usahay mahimong limitado ang atong panglantaw. Mahimuwag sad ta sa dagan sa kalibutan. Parehas ra gud na sa baki nga naa ra ilawom sa atabay magpakabuhi. Magtoo na dayon nga ang langit parehas ra kadako sa baba sa atabay nga iyang gipuy-an.

Ang una nakong masulti sa mga komentaryo nilang de la Cerna ug Nemenzo mao nga basin bayag nagtoo sila nga ang mga Cebuano kadto rang mga estudyante ug mga petiburgis. Sa pagkatinuod lang, ang kusog mosultig “Bislis” (Binisaya sagol Iningles) ang mga estudyante ra baya ug mga petiburgis. Maong bisan unsaon nila pagkunis-kunis ang Binisaya, dili kaayo dako ang epekto ana.

Ang mas daghan nga mga Cebuano tua magpuyo sa bukid ug naa sa mga komunidad sa kabus nga taga-dakbayan. Paminawa kun unsa ang ilang gigamit sa pag-estorya. Lahi ra kaayo sa mga estudyante ug petiburgis. Gani sa bukid, timgas pa kaayo ang Binisaya bisan kun managlahi usahay ang tono ug paggamit sa mga pulong, depende sa lugar (sa habagatan mas klaro gyud ang lahi nga tono).

Nakapuyo man gyod ko og mga pito ka tuig sa bukid sa Cebu City dihang nag-organisa pa ko sa mga mag-uuma. Ang mga petiburgis mga masaag didto mapugos gyod pagsulti og puro nga Binisaya. Ako gani maglisod na og sulti og tanos nga Iningles kay nabansay na man ko sa puro nga Binisaya sa bukid. Kataw-an ka sa mga mag-uuma kun ang imong sinultihan naay sagol Iningles.

Kahinumdom pa ko sa akong amigo nga si Bodong dihang iyang gisuroy sa bukid si Paul, usa ka estudyante nga gusto sad mag-organisa sa mga mag-uuma. Pwerteng buhakhak niya nga nagsulti nako nga sa dihang nitungas sila sa bakilid, miingon si Paul nga, “Taym pa, Bay, kay gi-cramps ang akong tiil.” Wa sila maanad nga cramps ang gamiton nga pulong imbes gibikogan.

Gawas pa, ang pinulongan buhi. Kun ang mga estudyante ug mga petiburgis maanad pagsulti og “Bislis” wa na tay mahimo ana. Kun maka-impluwensya sila sa ubang tawo unya masabwag ang ilang pamaagi sa pagsulti, aw angayan lang dawaton na nato. Kitang mga magsusulat sa Binisaya makapahaom ra man tingali ta. Ang importante nga magkasinabtanay gihapon ta bisan ang pinulongan dili na parehas sa karaang Binisaya.

Ang bati mao nga pugngan nato ang paglambo sa pinulongan ug pugson nato ang mga tawo paggamit sa mga pulong nga di na nila masabtan. Mao bitaw nga gihimo na hinuon komedya kadtong pamugos sa ubang mga Tagalog nga gamiton ang mga di masabtang pulong hulip sa kasagaran nang gigamit pero Iningles. Ang “chair” bisan masabtan na pailisdan gyod og “salumpuwit.” Pastilan.

Mao nga kadtong nahadlok nga mamatay ang Binisaya, kalma lang. Maayo tingali nga mosuroy mo sa mga dapit gawas sa unibersidad ug makighugoyhugoy sa mga naandang tawo—mga mag-uuma, mamumuo ug kabus nga taga-dakbayan. Paminawa ang ilang sinultihan. Tingali mausab ang inyong pagtoo ug dili na mo magmahadlokon.

–Bong Wenceslao, Marso 3, 2007